Internationaal aanhoudingsbevel tegen Poetin: een dilemma van formaat voor Zuid-Afrika

Het Internationaal Strafhof (ICC) heeft een internationaal arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de Russische president Vladimir Poetin wegens de vermeende onwettige deportatie van kinderen uit Oekraïne. Volgens het Statuut van Rome, het oprichtingsverdrag van het ICC, gaat het om mogelijke oorlogsmisdaden.

Poetin riskeert nu arrestatie als hij voet zet in een van de 123 landen die het Statuut van Rome hebben ondertekend, waaronder ook 33 Afrikaanse staten. En dat zou in augustus ook kunnen gebeuren, wanneer Zuid-Afrika gastheer is van een internationale top van de BRICS-landen (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) in Durban.

Als staatshoofd van een van de BRICS-landen is ook Poetin uitgenodigd. Maar Zuid-Afrika is op grond van artikel 86 van het ICC-statuut - en de nationale wetgeving - verplicht volledig mee te werken en dus de Russische president te arresteren.

Omar Al Bashir

Het is niet de eerste keer dat Zuid-Afrika voor een zo’n dilemma staat. In 2015 bezocht de Soedanese president Omar Al Bashir het land om een top van staatshoofden van de Afrikaanse Unie bij te wonen. Zuid-Afrika was toen ook feitelijk verplicht om Al Bashir te arresteren, die was aangeklaagd wegens schendingen van het internationaal humanitair recht en de mensenrechten in de regio Darfoer. 

Maar de Zuid-Afrikaanse regering, toen onder het presidentschap van Jacob Zuma, weigerde hem te arresteren. Ze verwees naar de immuniteit van vervolging voor zittende staatshoofden onder het internationaal recht.

Ook nu brengt het arrestatiebevel tegen Poetin de regering van president Cyril Ramaphosa in een lastig parket. Als Zuid-Afrika zijn binnenlandse en internationale verplichtingen nakomt en het arrestatiebevel zou willen uitvoeren, zou dat enorme schade betekenen voor de bilaterale relaties met Rusland. De regerende partij ANC beschouwt Moskou nog steeds als vriend op basis van de steun van de Sovjet-Unie tijdens de strijd tegen apartheid. Zo’n beslissing zou ook binnen BRICS tot een scheuring kunnen leiden, gezien de sterke band tussen Rusland en China.

Slappe koord

Het is dus niet onredelijk aan te nemen dat de regering van Ramaphosa er alles aan zal doen om die situatie te vermijden.

Het alternatief, Poetin verwelkomen, zou weliswaar de onafhankelijkheid van het Zuid-Afrikaanse buitenlandbeleid onderstrepen. Maar het land zou internationaal veel aan geloofwaardigheid moeten inboeten.

Zuid-Afrika zou waarschijnlijk ook belangrijke handelsvoorwaarden kunnen verliezen, zoals zijn statuut onder de African Growth and Opportunity Act (AGOA) in de VS. AGOA is recent nog gebruikt als strafinstrument tegen Ethiopië, Gambia en Mali voor “ongrondwettelijke verandering in regeringen” en “grove schendingen van internationaal erkende mensenrechten”. Daarbij is het belangrijk op te merken dat de Zuid-Afrikaanse handel met de VS veel groter is dan die met Rusland.

Het dilemma

Toen de regering-Zuma weigerde Al Bashir te arresteren, belandde de regering bovendien in juridisch erg woelige wateren. Het Zuid-Afrikaanse Hooggerechtshof oordeelde achteraf dat de regering zowel het internationaal als nationaal recht had geschonden.

Na de uitspraak van het Hooggerechtshof liet de regering-Zuma aan de VN weten dat het land zich zou terugtrekken uit het Statuut van Rome. Maar ook die overhaaste beslissing werd aangevochten bij het Hooggerechtshof in Pretoria. Het Hof oordeelde de stap ongrondwettelijk omdat het parlement niet voorafgaand toestemming had gegeven. Bijgevolg trok de regering “zich terug uit de terugtrekking.”

In 2017 oordeelde het Internationaal Strafhof bijgevolg dat Zuid-Afrika, door de weigering Al Bashir te arresteren, zijn verplichtingen onder het Statuut van Rome niet was nagekomen. De rechtbank besloot echter uit pragmatische overwegingen de zaak niet verder te behandelen. Het redeneerde ook dat het verwijzen van Zuid-Afrika naar de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties wegens niet-naleving “geen effectieve manier zou zijn om toekomstige samenwerking te bevorderen”.

Mocht Poetin de volgende BRICS-top bijwonen en de regering-Ramaphosa zou beslissen om hem niet te arresteren, dan zou dat opnieuw  betekenen dat Zuid-Afrika zowel de nationale wetgeving als zijn eigen grondwet aan zijn laars lapt. Artikel 165, lid 5 van de Zuid-Afrikaanse grondwet maakt immers duidelijk dat de regering gebonden is aan gerechtelijke bevelen en beslissingen.

Onduidelijk

Op dit moment is het niet duidelijk hoe de regering zal reageren. Een woordvoerder van president Ramaphosa heeft wel al gezegd dat het land op de hoogte is van zijn verplichtingen om Poetin te arresteren en uit te leveren aan het ICC.

Maar aan de andere kant heeft minister van Buitenlandse Zaken Naledi Pandor de uitnodiging aan Poetin bevestigd om de BRICS-top bij te wonen. Ze merkte daarbij op dat het kabinet zal moeten beslissen hoe te reageren met het oog op het ICC-arrestatiebevel.

De regering zal een zorgvuldige afweging moeten maken tussen de ICC-verplichtingen, binnenlandse verantwoordelijkheden en de historisch goede relaties met Rusland. Tenzij de regering vastbesloten is om zijn eigen rechtbanken en wetten te negeren, zijn er verschillende opties beschikbaar om een nieuwe ronde van internationale veroordeling te vermijden. En dat zou helpen om mogelijke rechtszaken door organisaties te vermijden als het land de eigen wetten en vonnissen naast zich neerlegt. 

Opties

Een eerste optie is dat Zuid-Afrika de uitnodiging bevestigt, maar via diplomatieke kanalen vraagt dat de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov de delegatie leidt. Lavrov is in essentie al het Russische gezicht in het buitenland sinds de start van de oorlog in Oekraïne. 

Ten tweede is tijdens de covid-pandemie al gebleken dat fysieke aanwezigheid op internationale toppen vervangen kan worden door een virtuele aanwezigheid. De Algemene Vergadering van de VN stelde daarvoor een precedent toen staatshoofden hun toespraken via video deden tijdens de pandemie. Poetin kan de top dus virtueel bijwonen. 

Dat onderhandelingsdocumenten getekend moeten worden door de staatshoofden, vormt daarbij geen belemmering. Poetin kan de documenten elektronisch tekenen, of dat na de top doen.

De bal ligt nu in het kamp van de Zuid-Afrikaanse regering. Te hopen valt dat die de juiste beslissing maakt, in het belang van het land en zijn bevolking, en niet in het belang van Rusland of de VS, met name omdat geen van beide landen zelf het ICC-statuut heeft ondertekend. Geen van beide moet dus Zuid-Afrika voorschrijven wat het moet doen. 

Het is erg belangrijk dat het land zijn eigen wetten en vonnissen niet met de voeten treedt. De eigen grondwet volgen is essentieel. Een beslissing nemen die in het belang is van Zuid-Afrika en zijn bevolking zou ook een precedent scheppen voor de andere 32 ondertekenaars van het ICC-statuut in Afrika, mochten zij ooit ook geconfronteerd worden met een gelijkaardig dilemma.