Politieke hoogspanning in Brazilië zet vrije meningsuiting onder druk

Verschillende Braziliaanse politici en journalisten werden de voorbije weken beschoten, met eieren of stenen bekogeld, tegengehouden door wegblokkades.

Het belangrijkste doelwit tot nog toe was oud-president Luiz Inácio Lula da Silva. Voordat hij de cel in moest, trok hij met een buskaravaan door de drie zuidelijke deelstaten van het land. Tegenstanders namen op 27 maart twee bussen van de karavaan onder vuur, zonder dat er slachtoffers vielen.

17 gevallen van agressie

Ook journalisten zijn steeds meer het mikpunt van geweld. In amper enkele dagen tijd waren er “zeventien gevallen van agressie, intimidatie en beknotting van de journalistieke activiteit”, zegt de Braziliaanse persvereniging ABI.

In oktober kiest Brazilië een nieuwe president, een nieuw parlement en regionale vertegenwoordigers. De officiële campagne begint in augustus maar nu al lopen de spanningen zo hoog op dat de vrije meningsuiting van zowel journalisten als politici wordt bedreigd.

Minder geweld tegen journalisten

“De jongste jaren nam het geweld tegen journalisten af”, zegt Maria José Braga, voorzitter van de Nationale Federatie van Journalisten (Fenaj). In 2017 werden 99 gevallen geregistreerd, 38 procent minder dan in 2016, volgens het jaarrapport van de Fenaj.

Eigenlijk keerde men vorig jaar terug naar het niveau van voor 2013. In 2012 werden 81 aanvallen op journalisten gemeld. In 2013 steeg dat ineens naar 181. Die stijging viel samen met massale protesten in heel het land tegen de zeer slechte openbare dienstverlening.

“In 2018 ziet de politieke situatie er anders uit”, zegt Braga. “In de praktijk geldt de noodtoestand, uitgeoefend door de rechterlijke macht en een deel van de media, en dat kan de aanvallen op journalisten doen toenemen.”

Staatsgreep

Braga is het eens met de stelling van een groot deel van links, vooral van Lula’s Arbeiderspartij, dat de afzetting van Lula’s opvolger Dilma Rousseff twee jaar geleden eigenlijk een staatsgreep was, met medeplichtigheid van rechters en de belangrijkste media.

“Sindsdien staan de instellingen en de rechtsstaat bloot aan bedreigingen. Ook de vrijheid van meningsuiting, de sociale bewegingen, de samenleving in het algemeen worden bedreigd, en dat verhoogt het geweld nog.”

Persvrijheid beperken

“De aanvallen op journalisten komen sinds 2013 vooral van de staat, zijn veiligheidsdiensten, en van de rechterlijke macht, met acties die de persvrijheid beperken.”

De meeste aanvallen komen al jaren van de politie, zegt de Fenaj. Het jaarrapport van 2017 heeft het onder meer over de arrestatie van twee journalisten door de militaire politie, de ene toen die verslag uitbracht over een verkeersongeval in Campo Grande, de andere toen die in Vitoria registreerde hoe agenten mensen behandelden die ervan verdacht werden een vrouw te hebben lastiggevallen.

Na de politie zijn politici de belangrijkste agressors, soms via hun adviseurs, gevolgd door de gerechtelijke autoriteiten, die hun macht om de persvrijheid te beperken gebruiken.

Politieke spanningen

“De politieke spanningen zijn nu, op zes maanden van de verkiezingen, op hun hoogtepunt”, zegt sociologe Fatima Pacheco Jordão. De misbruiken, het geweld en de angst nemen toe, zegt ze.

“De sterke polarisering tussen links en rechts, die nog verscherpt wordt door de sterke afwijzing van de regering van president Michel Temer en door de onzekerheid over de verkiezingen, maakt het pessimisme groter dan ooit”, zegt Jordão. “Maar wanneer de kandidaten bekend zullen zijn en het verkiezingsproces op gang komt, zullen de spanningen en het geweld verminderen.”

Persoonlijk leiderschap van Lula

Lula komt door de bevestiging van zijn veroordeling door een hof van beroep niet langer in aanmerking. Dat hij er niet bij is, zal de polarisering verminderen, omdat de Arbeiderspartij al enkele jaren achteruitgaat, zegt Jordão.

Volgens de peilingen wil ongeveer 35 procent van de Brazilianen Lula opnieuw als president. Die stemmen “zullen verspreid worden over verschillende andere kandidaten, en niet alleen die van links.” Voor Jordão bevestigt dit dat Lula zijn populariteit meer te danken heeft aan zijn persoonlijke leiderschap dan aan een links programma.

Conservatieve standpunten

Bovendien winnen conservatieve standpunten terrein in dit land met 208 miljoen mensen. Dat blijkt onder meer uit peilingen die aangeven dat 60 procent van de Brazilianen geen voorstander is van progressieve ideeën, aldus Jordão. 

Dat is een verandering die “natuurlijk lijkt in rijke landen, zoals de Europese, maar niet in Brazilië, waar zoveel ongelijkheid is, zoveel geweld tegen vrouwen en zoveel rechtenschendingen, waar de stem van de samenleving niet tot de partijen doordringt.”

Dodelijk geweld

Soms is het geweld tegen politici en journalisten dodelijk. Een zaak die het land beroerde, was die van Marielle Franco, raadslid van de linkse Partij voor Socialisme en Vrijheid in Rio de Janeiro, een van de gezichten van de politieke vernieuwing in Brazilië. Op 14 maart werd ze doodgeschoten, vlak bij het stadscentrum.

Het motief was duidelijk: ze had misdaden van de politie tegen arme inwoners van Rio aangeklaagd. Het onderzoek naar de moord op Franco heeft nog steeds niets opgeleverd.

"Geweld komt vaker voor bij lokale dan bij nationale of regionale verkiezingen”, zegt Felipe Borba, politicoloog aan de Federale Universiteit van de Staat Rio de Janeiro. Hij deed onderzoek naar de moord op 79 kandidaten van 1998 tot 2016. Daarvan waren er 63 kandidaat voor de  gemeenteraad in een kleine stad.

Onvoorspelbaar

De verkiezingen van dit jaar zouden minder gewelddadig moeten zijn omdat het nationale en regionale verkiezingen zijn, maar de situatie “is onvoorspelbaar: de polarisering van ideologisch tegengestelde stromingen moedigt de agressie aan.”

“Het zal afhangen van de houding van de meer radicale kandidaten, zij kunnen tot vijandigheden aanzetten”, zegt Borba. Hij verwijst daarmee naar Jair Bolsonaro, de extreemrechtse kandidaat die na Lula de tweede plaats bekleedt in de peilingen.

Bolsonaro is een gepensioneerde legerkapitein die openlijk de laatste militaire dictatuur (1964-1985), ook zijn folteraars, verdedigt.

Hoe dan ook is de vrijheid van meningsuiting vaak een van de slachtoffers van het verkiezingsgeweld, en van de politie-repressie tegen politieke demonstraties. Dat wordt bevestigd door de opvallende toename van de aanvallen op journalisten in 2013 en in 2016, het jaar van de massale straatprotesten in Brazilië.