Torenbrand in São Paulo legt Braziliaanse wooncrisis pijnlijk bloot

De huur betalen of eten: steeds meer inwoners van Braziliaanse steden komen voor dat dilemma te staan. Duizenden daklozen in São Paulo bezetten daarom al enkele jaren leegstaande gebouwen in het centrum van de stad.

“We dragen bij tot de volksgezondheid door verlaten gebouwen in te nemen waar alleen maar kakkerlakken, muizen en insecten woonden”, zegt activist Antonia Ferreira Nascimento van de Beweging van Daklozen voor Stadshervorming (MSTRU) in São Paulo, een van de meer dan honderd van krakersgroepen in São Paulo.

Nascimento is coördinator van de groep in Hotel Columbia Palace in het centrum van São Paulo, een gebouw uit 1910 “dat bijna dertig jaar geleden werd gesloten”. “Het was onbewoonbaar, met stilstaand vuil water en veel afval” toen het in oktober 2010 door honderden mensen werd gekraakt, herinnert Nascimento zich.

Dienst aan de samenleving

“Veel georganiseerde bewegingen leveren een dienst aan de samenleving door leegstaande gebouwen te bezetten, schoon te maken en te herstellen en er mensen op te vangen tegen een lage kostprijs”, zegt Erminia Maricato, hoogleraar aan de faculteit Architectuur en Stedenbouw (FAU) van de Universiteit van São Paulo.

De groepen richten zich vooral op het stadscentrum: het historische centrum en de wijken die erop aansluiten. Ze blazen die wijken nieuw leven in en verlichten de druk op het verkeer tussen de stadsrand en het centrum.

Instortende toren

Maar een brand in een woontoren op 1 mei beschadigde de reputatie van deze krakersgroepen. De toren van 24 verdiepingen, op 200 meter van het Columbia Palace, was al sinds 2003 bezet. Door de brand stortte het gebouw volledig in.

De televisiezenders focusten op de risico’s van het kraken en stelden de verantwoordelijken voor als mogelijke uitbuiters van de armen. Ze zetten in de verf dat de Beweging voor de Sociale Strijd voor Wonen (MLSM), de verantwoordelijke krakersgroep, huur zou hebben aangerekend aan de 146 betrokken families.

De beelden van de instortende toren schokten het land. Tot nog toe zijn vier doden geteld, vijf mensen zijn nog vermist.

Krakersgroepen gecriminaliseerd

“Het was een dodelijk ongeval, een schok voor ons”, zegt Nascimento. “Er vonden de laatste jaren veel branden plaats in favela’s (arme wijken) en in gebouwen in het centrum van São Paulo, maar geen enkele in bezette gebouwen.” Ze vindt dat de krakersgroepen nu gecriminaliseerd worden door de media, de overheid en de vastgoedinvesteerders.

Mensen die in armoede leven, worden gedwongen een gebouw te bezetten omdat “zij geen alternatieven hebben: noch de overheid, noch de markt voorziet in hun behoeften”, stelt professor Maricato. Ze hekelt “de diepe hypocrisie” waarmee men huisvestings- en stedelijke kwesties aanpakt.

12 miljoen inwoners

São Paulo telt 12 miljoen inwoners, het zeer uitgestrekte Grootstedelijke Gebied 21,4 miljoen. Daarvan leeft 3,3 procent in extreme armoede. In heel Brazilië, een land met 208 miljoen inwoners, leven 12,1 miljoen mensen in extreme armoede, volgens cijfers van het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistiek (IBGE).

In São Paulo “is minstens een kwart van de woningen illegaal”, zegt Maricato. 29.000 woningen bevinden zich in gebouwen waar instorting dreigt, 115.000 mensen zijn daardoor in gevaar, maar dat wekt geen commotie. De “spectaculaire beelden” van een brandend gebouw dat interessant is voor de woningmarkt, doen dat wel, zegt Maricato.

Uren verliezen

Door de hogere woonkosten in de centrale en betere buurten van de stad zijn een miljoen mensen naar de periferie verdreven. Daar vestigen ze zich in zones met waterbronnen, wat het watertekort in São Paulo nog verergert, aldus de hoogleraar.

Velen werken nog in het centrum. Door aan de rand van de stad te wonen verliezen ze uren tijdens de verplaatsing van en naar het werk.

In het centrum van São Paulo bevindt zich twee derde van de banen en woont slechts 20 procent van de bevolking, zegt Nabil Bonduki, een andere FAU-hoogleraar, die als raadslid in 2013-2014 de uitwerking van het Strategisch Plan van de gemeente leidde.

4000 families

De krakersgroepen in het centrum, die maar een zeer kleine reactie op de wooncrisis vertegenwoordigen, bezetten momenteel zeventig gebouwen. Daar wonen bijna vierduizend families, zegt het stadsbestuur.

Wonen in het centrum maakt een groot verschil voor wie arm is, omdat het toegang verleent tot “een bevoorrechte infrastructuur, met scholen, ziekenhuizen en culturele centra", zegt Nascimento.

Ze ondervond het verschil aan den lijve. Haar ouders komen uit Maranhão, een van de armste deelstaten van Brazilië, in het noorden van het land. Zeventien jaar lang woonde ze in de afgelegen wijken in het oosten van São Paulo.

Eindelijk naar de universiteit

Toen ze in het Columbia Palace trok, een gebouw van zeven verdiepingen langs een van de bekendste lanen van de stad, kon ze eindelijk naar de universiteit, waar ze een diploma Sociaal Werk haalde. Ze woont nog steeds meer haar man in het voormalige hotel, hun drie kinderen zijn ondertussen het huis uit.

In het Columbia Palace vind je veel gelijkaardige verhalen bij de 77 families die er zich vestigden. Het zijn meestal families met alleenstaande moeders. Eerst zochten ze huisvesting voor zichzelf en hun gezin, vervolgens werden ze activisten.

Belasting op leegstand

In Brazilië beschikken steden en gemeenten over wetten om lang leegstaande gebouwen toe te wijzen aan de bevolking.

São Paulo beschikt bovendien sinds 2014 over een Strategisch Plan, dat een progressieve belasting oplegt aan eigenaars van leegstaande gebouwen. Ongeveer 1300 eigenaars kregen al te horen dat ze de belasting, 15 procent van de waarde van het onroerend goed, zullen moeten betalen als ze niet aan de wettelijke vereisten voldoen.

Maar die belasting werkt niet, zeggen de krakersgroepen. “Er is een gebrek aan politieke wil, men heeft een jaar de tijd om aan de vereisten te voldoen, maar de bestuurders passen de wet niet toe of de eigenaars geven formeel te kennen het gebouw een bestemming te geven, alleen maar om het proces te onderbreken”, zegt Osmar Borges, coördinator van het Front voor de Strijd voor Wonen (FLM), dat een tiental bewegingen groepeert, waaronder de MSTRU.

380.000 woningen te weinig

São Paulo heeft voldoende leegstaande woningen om het tekort van 380.000 woningen op te lossen, zeggen sociale bewegingen.

Bonduki noemt dat een mythe. Hij baseert zich op de officiële IBGE-statistieken en zegt dat er 293.000 woningen leegstaan, te weinig dus.

Bovendien vertegenwoordigt het aantal leegstaande woningen slechts 8,2 procent van het totale aantal woningen in de stad. Dat is iets hoger dan wat nodig is, 5 tot 6,5 procent, om de markt in evenwicht te houden. Er is met andere woorden weinig nodig om de prijzen voor het kopen en huren van een woning omhoog te jagen als gevolg van schaarste.

Groeiende woningbehoefte

In heel het land zijn 6,35 miljoen woningen te weinig terwijl er 6,1 miljoen leeg staan.

Maar woningtekort is een verkeerd concept, het is beter om het over woonbehoefte te hebben, zegt Bonduki. Die woningbehoefte neemt in Brazilië toe met 1,5 miljoen nieuwe eenheden per jaar, blijkt uit een studie voor de periode 2008-2023.

Het is een complex probleem, dat niet lineair verloopt. De bevolkingsgroei in Brazilië is sterk verminderd, maar de woningbehoefte is toegenomen doordat gezinnen kleiner worden, onder meer door echtscheidingen en migratie.

Veel leegstaande woningen bevinden zich op het platteland, of in steden in het binnenland die inwoners zien vertrekken. Die leegstand biedt geen oplossing voor de woonbehoeften in grootsteden als São Paulo.