Biopiraterij: hoe bedrijven en onderzoekers met dna uit Ecuador aan de haal gaan

Ecuador heeft al vaak af te rekenen gehad met biopiraterij. Dat heeft veel te maken met de enorme biodiversiteit in het land, de diverse etnische groepen en zwakke controle over genetische bronnen.

Met zijn grote verscheidenheid aan dier- en plantensoorten en ecosystemen behoort het Zuid-Amerikaanse land tot de zeventien meest biodiverse landen ter wereld. In Ecuador wonen bovendien achttien inheemse volkeren.

Die diversiteit trekt veel internationale wetenschappers aan. En die nemen soms genetisch materiaal mee zonder toestemming van het land vaak voor academische en soms voor commerciële doeleinden – wat neerkomt op biopiraterij.

Waorani

“Geïsoleerde volkeren hebben soms een uniek genetisch profiel dat andere volkeren niet bezitten”, zo licht Elizabeth Bravo van de ngo Acción Ecológica een zaak toe rond illegaal gebruik van het dna van het inheemse Waorani-volk.

In 2012 startte de nationale mensenrechtencommissie van Ecuador een onderzoek naar dit incident, waarbij het Amerikaanse onderzoeksinstituut Coriell, de Harvard Medical School en het oliebedrijf Maxus betrokken waren. Vertegenwoordigers verzamelden bloedmonsters om medische controles bij de gemeenschappen uit te voeren. De resultaten daarvan zijn echter nooit bekendgemaakt.

Sinds 1991 bezit het Coriell Institute bloedmonsters van de Waorani. Vanaf 1994 verkocht het die aan instellingen in acht landen, waaronder de Verenigde Staten, Duitsland, Japan en Brazilië.

Biopiraterij treft met zijn economische verliezen ook andere landen in de regio. Toch ziet Bravo dat andere kwesties, waaronder onveiligheid en een energiecrisis, voorrang krijgen in Ecuador. “Als het al ter sprake komt, lijkt het om een soort greenwashing te gaan. Het is zeker geen prioriteit van de overheid.”

Het spoor van biopiraterij

Illegaal gebruik van genetisch materiaal gebeurt al decennia. Sinds 1992, na een update van het Verdrag inzake Biodiversiteit (CDB), werden biodiversiteit en genetisch materiaal erfgoed van staten. Voordien werden ze gezien als het natuurlijke erfgoed van de mensheid. Daardoor had iedereen er toegang toe, ook machtige bedrijven die zich dna konden toe-eigenen door intellectuele eigendomsrecht te claimen.

In Ecuador definieert de Nationale Dienst voor Intellectuele Eigendomsrechten (Senadi) biopiraterij als “illegale, onregelmatige en/of oneerlijke toegang, gebruik en/of benutting van biologische bronnen en hun afgeleiden”. Dit omvat ook traditionele kennis van inheemse volkeren, wanneer die wordt gebruikt om exclusieve gebruiksrechten te bekomen.

Galápagos

In 2016 presenteerde de Ecuadoraanse overheid het eerste rapport over biopiraterij in het land. Het rapport legde de vinger op 128 buitenlandse patenten en aanvragen gebaseerd op 16 inheemse soorten. Daarvan hebben er 100 tot uitvindingen geleid – allemaal zonder goedkeuring van de Ecuadoraanse overheid. De meeste patenten werden aangevraagd in de Verenigde Staten, Duitsland, Nederland, Australië en Zuid-Korea. Soorten zoals Galápagos-algen, Ecuadoraanse pompoen en guayusa bleken het populairst; de Galápagos-tomatillo spande de kroon met maar liefst 21 patenten en aanvragen.
 

Deze endemische plant uit de Galápagos-eilanden is bestand tegen plagen en gedijt onder moeilijke omstandigheden, dicht bij de zee en tussen lavastromen in. Daarbovenop kan de kleine en lichtzoete tomatillo zichzelf bestuiven. Deze unieke soort van de eilandengroep is ondanks inspanningen van de autoriteiten illegaal gepatenteerd.

Diego Inclán, uitvoerend directeur van Nationaal Instituut voor Biodiversiteit (Inabio), zegt dat het probleem voortkomt uit beperkte kennis van de biodiversiteit van Ecuador. “Hoe wil je biopiraterij controleren als je niet weet wat je hebt?”, vraagt hij zich af. Volgens Inclán moet plaatselijk onderzoek worden gestimuleerd door faciliteiten te voorzien en bureaucratie terug te dringen.

Biodiversiteitsverdrag

Sinds 1993 is Ecuador lid van het Biodiversiteitsverdrag, een juridisch bindend internationaal verdrag met als doel “rechtvaardige en billijke participatie in de voordelen die voortvloeien uit het gebruik van genetische bronnen”. Volgens het verdrag kunnen er niet zomaar zaden en planten uit een land worden meegenomen zonder toestemming van dat land.

Biopiraterij wordt een belangrijk onderwerp tijdens de 16e Conferentie van de Partijen van het Biodiversiteitsverdrag (COP16) in het Colombiaanse Cali, van 21 oktober tot 1 november. Naar verwachting worden de onderhandelingen afgerond over een multilateraal mechanisme voor de eerlijke verdeling van opbrengsten uit digitale sequentie-informatie over genetisch materiaal.

Ecuador ontwikkelde in 2016 een nationale strategie rond biodiversiteit om aan internationale afspraken te voldoen. Lenín Núñez, juridisch coördinator bij Inabio, merkt echter op dat er nog geen succesvolle onderhandelingen zijn geweest met commerciële doeleinden. Het Ecuadoraanse model voor de verdeling van opbrengsten schiet volgens hem tekort en is weinig concurrerend.
“Genetische bronnen en biodiversiteit worden nog altijd niet gezien als een middel voor toekomstige ontwikkeling. We denken nog steeds dat mijnbouw en olie onze economische sectoren zijn”, aldus Núñez.

Traditionele kennis

Biopiraterij gebeurt ook met de traditionele kennis van inheemse volkeren. Internationale afspraken en verdragen erkennen het belang van inheemse volkeren en hun relatie met de natuur. Toch is menig patent uitgereikt voor producten die voortkomen uit planten die al duizenden jaren worden gebruikt door gemeenschappen, zonder hun medeweten.

Een bekend geval in Ecuador is dat van ayahuasca, dat in de Amazone wordt gebruikt voor sociale, religieuze en medische doeleinden. Sjamanen maken er een brouwsel van dat ze benutten voor voorspellingen en ceremonies die hen verbinden met hun omgeving.
In 1986 patenteerde de Amerikaanse wetenschapper en ondernemer Loren Miller de houtsoort van deze plant in de VS nadat hij meer dan tien jaar samenleefde met het Secoya-volk. Zijn patent wordt gezien als een schending van het culturele erfgoed van de inheemse volkeren.

Eind jaren '90 startte Coica, een organisatie van inheemse volkeren uit de Amazone, een juridische procedure bij het Amerikaanse patentbureau. Met succes: in 1999 werd het octrooi geannuleerd. In 2001 herstelde het patentbureau het echter tot juni 2003.
Gregorio Díaz Mirabal, coördinator van Coica, zegt dat “planten en biodiversiteit de basis vormen van de kennis van inheemse volkeren, of het nu gaat om taal, onze kunst, onze muziek, onze dans, onze liederen, onze ceremonie”.

Deelname in opbrengsten

De deelname van gemeenschappen in de voordelen en opbrengsten van genetisch materiaal wordt een belangrijk discussiepunt tijdens de aankomende COP16. Volgens Díaz Mirabal en Núñez bestaat er in Ecuador nog geen doeltreffend systeem voor de verdeling van opbrengsten uit genetische bronnen en traditionele kennis. Voorafgaand overleg is hoe dan ook essentieel om de rechten van inheemse gemeenschappen te waarborgen.

Hoewel Ecuador vooruitgang heeft geboekt op het gebied van inheemse intellectuele eigendom, blijft toezicht op illegaal gebruik van genetische bronnen een belangrijk pijnpunt.