Inheemse bevolking van Mexico verdedigt haar recht op autonoom waterbeheer

In de inheemse Otomí-gemeenschap San Lorenzo Huitzizilapan in de staat Mexico – grenzend aan de hoofdstad van het land – garandeert gemeenschappelijk beheer de toegang tot water.

“Overheidsdiensten komen voort uit onze manier van collectief beheer”, vertelt Aurora Allende, lid van het Drinkwatersysteem van de regio. “Wat wij hier doen, is gebaseerd op tequio (onbetaalde verplichte arbeid ten behoeve van de gemeenschap). De gemeenschap heeft altijd voor de bossen en het water gezorgd.”

In San Lorenzo Huitzizilapan, een stad met 18.000 inwoners in de gemeente Lerma – op zo’n 60 kilometer ten westen van Mexico-Stad – zijn zo’n tien autonome waterbeheergroepen verantwoordelijk voor de watervoorziening in hun gebieden. Het Drinkwatersysteem bedient z’n 150 gezinnen die ongeveer 1,80 euro per maand betalen voor het onderhoud van de voorzieningen.

Het eerste gemeenschapssysteem ontstond in 1960 om aan de lokale behoeften te voldoen. “Het water dat naar beneden komt, vangen wij op. Het loopt door tweehonderd pijpleidingen van de heuvel naar beneden, en voor de kleinere gemeenschappen zijn er enkele putten”, legt Allende uit. Haar vader startte het eerste autonome systeem in de gemeenschap.

Huitzizilapan, dat ongeveer 4000 hectare land omvat, waarvan de helft bos, maakt deel uit van een reeks waterfabrieken die het Cutzamala-watersysteem bevoorraden. Dat levert water aan zowel de hoofdstad en de staat Mexico.

Waterschaarste raakt inheemse bevolking

De Otomí zijn een van de 69 oorspronkelijk volkeren van Mexico en tellen zo'n 17 miljoen mensen (op een totale nationale bevolking van 128 miljoen). De staat Mexico (een van de 31 staten van het land) kent een inheemse bevolking van meer dan 400.000 mensen. En hoewel zij de bewakers zijn van het culturele en biologische erfgoed van dit Latijns-Amerikaanse land, kampen ze met discriminatie en armoede. 

Bijna de helft van de stroomgebieden van Mexico ontspringen in inheemse gebieden. Ook de regio’s met de meeste regenval bevinden zich op hun grondgebied. De Nationale Waterwet van 1992 erkent de rechten van inheemse bewoners echter niet. Wel staat de wet de Nationale Watercommissie (Conagua) toe om in het hele land watervergunningen te verlenen aan eenieder die ze aanvraagt. In 2012 erkende een grondwetswijziging het mensenrecht op water. Maar de goedkeuring van een nieuwe wet om die constitutionele hervorming door te voeren, laat nog op zich wachten.

Bovendien heeft water te maken met de drie grote problemen van deze tijd: de gevolgen van de klimaatcrisis, waaronder droogte; overexploitatie en vervuiling.

Concessies

Inheemse volkeren lijden onder beperkingen op nieuwe toepassingen van water, ingevoerd door Conagua. Dat beroept zich daarbij op het argument dat er watertekorten heersen. Conagua heeft echter al jarenlang individuen, bedrijven en gemeenten in totaal meer dan 29.000 concessies verleend voor het gebruik van water op hun grondgebied, goed voor ongeveer 35 miljard kubieke meter.

Autonome initiatieven zijn daarom een manier geworden voor het organiseren en verdedigen van de toegang tot water. De initiatieven zijn niet wettelijk erkend maar ook niet verboden. Een schatting van hoeveel er in het land actief zijn is er niet, noch is er een beoordeling geweest van hoe ze functioneren.

Toch zien Conagua en de Federale Elektriciteitscommissie, ook eigendom van de staat, deze initiatieven als hinderlijk, omdat ze buiten de jurisdictie van de eerstgenoemde vallen en zorgen voor misgelopen inkomsten voor de tweede. 

Waterstress 

De waterproblematiek weerspiegelt hoe inheemse groepen in Mexico worden behandeld. Water is een terugkerende bron van politieke, sociale en milieuconflicten in dit land met de op een na grootste bevolking en economie van Latijns-Amerika. 

Volgens de Aqueduct Water Risk Atlas, ontwikkeld door de Aqueduct Alliance (bestaande uit regeringen, bedrijven en stichtingen) loopt Mexico een hoog risico op waterstress. In 2021 kampte Mexico met ernstige droogte die grote gevolgen heeft gehad voor de landbouw, de veeteelt en de beschikbaarheid van water in stedelijke centra.

Het rapport ‘Conflicts between Indigenous Peoples and Communities of Mexico’ uit 2015, dat werd opgesteld door het Nationale Instituut van inheemse volken, documenteert 246 geschillen over agrarische kwesties, mijnbouwprojecten en schendingen van inheemse rechten. Zestien daarvan hebben betrekking op waterkwesties, zoals de bouw van waterkrachtcentrales en aquaducten.

Een ander rapport, over schendingen van het mensenrecht op drinkwater en sanitaire voorzieningen in Mexico, dat in 2019 werd opgesteld door een collectief van ngo’s, geeft een gedetailleerder beeld van conflicten over water. Het schetst 72 gevallen van schendingen van het recht op water. 

Privatisering van de waterdiensten

De gemeente Coyotepec, eveneens in de staat Mexico en ongeveer 40 kilometer ten noorden van Mexico-Stad, illustreert die strijd om water treffend. In juni 2013 probeerde de gemeentelijke overheid om het beheer van de waterdienst in handen te krijgen. Maar dat plan stuitte op weerstand onder de bevolking. De lokale watervoorziening werd beheerd door de autonome Coyotepec Drinking Water Administration (AAPCOY), in 1963 opgericht om de stad van ongeveer 41.000 mensen van water te voorzien.

In mei 2016 verhinderden omwonenden een gemeentelijk overleg omdat ze vonden dat het louter was gericht op het goedkeuren van de overdracht van water naar nabijgelegen vastgoedprojecten.

“Het conflict duurt nog altijd voort”, vertelt Sergio Velázquez, de afgezette president van AAPCOY. “De deelstaatregering zag dat we de strijd aan het winnen waren en heeft ons met geweld weggevoerd. Wij zijn tegen het gemeentelijk beleid, omdat het de deuren opent voor privatisering van de waterdiensten. Ze willen de controle over ons water.”

In Coyotepec bedient AAPCOY zo’n 12.000 leden die omgerekend ongeveer 2 euro per maand betalen. De dienst wordt aangevuld met twee andere watersystemen; Conagua beheert er elf bronnen en een pompinstallatie.

In San Lorenzo Huitzizilapan, Coyotepec, en andere plaatsen met een grote inheemse bevolking, zijn schendingen van de rechten op beschikbaarheid van water opgetekend. Ook de fysieke en economische toegankelijkheid van water, waterkwaliteit en toegang tot informatie, participatie en verantwoording, worden er niet gegarandeerd, zeggen organisaties die het recht op water verdedigen.

Juridische bescherming 

Op zoek naar een oplossing hebben inheemse volkeren juridische bescherming gezocht: ze beroepen zich op de schending van Verdrag 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie inzake inheemse volkeren en de VN-verklaring van de rechten van inheemse volkeren van 2007, die inheems grondgebied en het recht op water erkent.

Advocaat Claudia Gómez van de ngo Lawyers Collective en Wilfrido Gómez (geen familie) van de Ibero-Amerikaanse Universiteit in Mexico, zijn het erover eens dat juridische kwesties de oorzaak van het probleem zijn. “Er zijn niet genoeg wettelijke handvatten om de bescherming van water als onderdeel van inheems grondgebied te garanderen”, zegt Claudia Gómez. “Noch de waterwet, noch de grondwet heeft toegang tot water adequaat geregeld. Er is een strijd gaande om erkenning te krijgen voor inheemse praktijken en watergebruik.”

Wilfrido Gómez: “Als er water beschikbaar is en als ze aan bepaalde wettelijke eisen voldoen, krijgen bedrijven concessies, terwijl dat voor de gemeenschappen veel ingewikkelder is. Controle over water gaat zo naar degene die het geld heeft om vergunningen te verkrijgen. Een gevolg daarvan is de wijdverbreide onteigening van land en water.”

Vanwege de gevolgen van de covid-19-pandemie en de dringende behoefte aan schoon water, heeft de VN in haar rapport 'Indigenous Peoples and the COVID-19 Pandemic: Considerations' uit 2020 regeringen aangespoord om de toegang tot en het beheer van water en sanitaire voorzieningen te verbeteren, vooral voor inheemse mensen in afgelegen gebieden. Daaronder zouden ook relevante inheemse praktijken, zoals het beheer van stroomgebieden moeten vallen. 

Desondanks wordt in het nationale programma voor inheemse volkeren 2018-2024 van Mexico niet één keer over water gerept.

Gevangen tussen risico’s en beloften

De oplossing lijkt te liggen in een nieuwe waterwet, die momenteel nog bij het Congres ligt. Dat ontving zeker zes voorstellen, waaronder een burgerinitiatief: het eerste in het land dat is ontwikkeld door organisaties die het mensenrecht op water verdedigen, inheemse volkeren, landbouwproducenten en academici.

Dit burgerinitiatief is gebaseerd op twaalf uitgangspunten. Deze omvatten respect voor de waterrechten van lokale gemeenschappen, een verbod op watervergunningen voor giftige mijnbouw- en fracking-projecten, een einde aan het oppotten van watervergunningen, de privatisering van waterdiensten voorkomen, een garantie van volledige toegang tot informatie en voldoende publieke middelen voor de watervoorziening.

Claudia Gómez en Wilfrido Gómez pleiten voor goedkeuring van het burgerinitiatief. “De goedkeuring van een nieuwe wet die de rechten van inheemse volkeren en lokale gemeenschappen erkent, is noodzakelijk. Er moet beleid voor natuurbehoud komen, zodat er in andere regio’s geen tekort aan water is”, zegt advocaat Claudia Gómez.

Wilfrido Gómez benadrukt dat het burgerinitiatief instrumenten biedt om waterconcessies te controleren. “Er komt een moment, zeer binnenkort, waarop er geen toegang tot water is en er geen garanties zullen zijn voor het recht daarop. Op dit moment heeft Conagua geen juridische instrumenten om concessies te weigeren of in te trekken”, legt hij uit.

Allende uit San Lorenzo Huitzizilapan besluit: “Ze willen ons water en onze bossen. Er liggen plannen voor bottelinstallaties en vastgoedontwikkelingen in de hooglanden. Ze doen er alles aan om toegang te krijgen tot dat gebied. We zijn bang dat ze ons gebied binnenkomen.”