Megafauna overleefde ijstijden, maar niet de speer van de mens

Het debat woedt al tientallen jaren: Was het de mens of de klimaatverandering die leidde tot het uitsterven van de vele soorten grote zoogdieren, vogels en reptielen die de afgelopen 50.000 jaar van de aardbol zijn verdwenen?

Met ‘groot’ wordt bedoeld dieren die minstens 45 kilogram wegen - bekend als megafauna. Minstens 151 soorten zoogdieren zijn toen uitgestorven.

De grootste werden het hardst getroffen - herbivoren die op het land leven en meer dan een ton wegen, megaherbivoren genaamd. Vijftigduizend jaar geleden waren er 57 soorten megaherbivoren. Vandaag zijn er nog maar elf over. De populaties van deze overgebleven elf soorten zijn ook drastisch afgenomen, zonder dat ze volledig zijn uitgestorven.

Late pleistoceen

Een onderzoeksgroep van het Center for Ecological Dynamics in a Novel Biosphere (Econovo) aan de Universiteit van Aarhus stelt nu dat veel van deze verdwenen soorten door mensen tot uitsterven zijn bejaagd. Ze presenteren deze conclusie in het wetenschappelijke tijdschrift Cambridge Prisms: Extinction.

In hun overzichtsartikel hebben ze studies opgenomen uit verschillende onderzoeksdomeinen, ook over bijvoorbeeld de klimaatgeschiedenis van de afgelopen 1 à 3 miljoen jaar.

De dramatische klimaatveranderingen in het late pleistoceen (130.000 tot 11.000 jaar geleden) hebben de populaties en de verspreiding van zowel grote als kleine dieren en planten wereldwijd beïnvloed. Maar alleen bij de grote dieren, met name de grootste, werd aanzienlijke sterfte waargenomen.

Vallen voor zeer grote dieren

Een belangrijke observatie is dat de voorgaande, even dramatische ijstijden van de afgelopen paar miljoen jaar géén selectief verlies van megafauna veroorzaakten. Vooral aan het begin van de ijstijden veroorzaakten de nieuwe koude en droge omstandigheden grootschalige extincties in sommige gebieden, zoals bomen in Europa.

“Het grote en zeer selectieve verlies van megafauna in de voorbije 50.000 jaar is uniek in de afgelopen 66 miljoen jaar. Eerdere perioden van klimaatverandering leidden niet tot grote, selectieve uitstervingen, wat pleit tegen een cruciale rol van het klimaat bij het uitsterven van de megafauna”, zegt hoofdauteur Jens-Christian Svenning.

“Bovendien hebben de recente uitstervingen van megafauna net zo hard toegeslagen in klimatologisch stabiele gebieden als in instabiele gebieden”, voegt hij eraan toe.

Archeologen hebben vallen gevonden die ontworpen waren voor zeer grote dieren, en analyses van oude menselijke botten en eiwitresten van speerpunten tonen aan dat ze de grootste zoogdieren bejaagden en aten.

“Deze grote dieren waren en zijn bijzonder kwetsbaar voor overexploitatie omdat ze een lange draagtijd hebben, zeer weinig nakomelingen per keer voortbrengen en er vele jaren over doen om geslachtsrijp te worden”, merkt Svenning op.

Mastodonten

De analyse toont aan dat de menselijke jacht op grote dieren zoals mammoeten, mastodonten en reuzenluiaards wijdverspreid en consistent was over de hele wereld.

Ze toont ook aan dat de soorten op zeer verschillende tijdstippen en in verschillend tempo uitstierven over de hele wereld. In sommige lokale gebieden ging het vrij snel, terwijl het op andere plaatsen meer dan 10.000 jaar duurde. Maar overal gebeurde het nadat de moderne mens arriveerde, of in het geval van Afrika, na culturele vooruitgang onder de mensen.

Soorten stierven uit op alle continenten behalve Antarctica en in alle soorten ecosystemen, van tropische bossen en savannes tot mediterrane en gematigde bossen en steppen tot arctische ecosystemen.

“Veel van de uitgestorven soorten konden in verschillende soorten omgevingen gedijen. Daarom kan hun uitsterven niet worden verklaard door klimaatveranderingen die het verdwijnen van een specifiek ecosysteemtype veroorzaakten, zoals de mammoetsteppe”, legt Svenning uit.

Belang van herstel

De onderzoekers wijzen erop dat het verlies van megafauna ingrijpende ecologische gevolgen heeft gehad. Grote dieren spelen een centrale rol in ecosystemen door hun invloed op de vegetatiestructuur (bijvoorbeeld het evenwicht tussen dichte bossen en open gebieden), zaadverspreiding en nutriëntencyclus. Hun verdwijning heeft geleid tot aanzienlijke veranderingen in de structuren en functies van ecosystemen.

“Onze resultaten benadrukken de noodzaak van behoud en herstel. Door grote zoogdieren te herintroduceren, kunnen we het ecologisch evenwicht herstellen en de biodiversiteit ondersteunen, die geëvolueerd is in ecosystemen met megafauna”, aldus nog Svenning.